Jest mniej więcej wielkości wróbla. Całe ciało kowalika mierzy około 14 cm, a rozpiętość skrzydeł od 23 cm do 27 cm. Przez stosunkowo dużą głowę, na wysokości oczu przebiega czarna opaska. Wierzch ciała jest szaro-niebieski, a spód jasny - od białego po rudawy.

Kowalik potrafi wykonywać sztuczkę, która nie wychodzi nawet dzięciołom - porusza się po pniu głową w dół. Do podparcia nie wykorzystuje, tak jak dzięcioły ogona. Ogon zresztą jest u niego dość krótki. Całe ciało utrzymywane jest na niezwykle mocnych palcach. 

Długi i ostry dziób kowalika świetnie sprawdza się w wydłubywaniu owadów z kory. Niestety nie jest przydatny w wykuwaniu dziupli. Czaszka tego ptaka nie jest bowiem przystosowana, jak u dzięcioła, do kucia w pniach. 

Kowaliki skazane są więc na dziuple pozostawione po innych leśnych mieszkańcach. I choć same nie potrafią ich wykuwać, to zastane mieszkania dopasowują do własnych potrzeb, choćby przez oblepienie gliną zbyt dużego wejścia.

Samica kowalika składa 5 do 8 nakrapianych szarymi plamkami, białych jaj. W kwietniu wykluwają się młode.