Lasy Puszczy Białowieskiej zamieszkuje mało gatunków zwierząt związanych ze środowiskami przekształconymi przez człowieka, zdecydowaną przewagę mają natomiast gatunki charakterystyczne dla lasów naturalnych. Dotyczy to m.in. gniazdujących w puszczy ptaków, z których większość to gatunki typowo leśne.

Z zamieszkujących Puszczę Białowieską kręgowców to właśnie ptaki są najliczniej reprezentowane. Na obszarze puszczy, razem z jej skrajami, stwierdzono dotychczas występowanie lub pojawianie się 250 gatunków ptaków. Około 2/3 z nich stanowią gatunki lęgowe. A to oznacza, że w porównaniu z innymi krajowymi i europejskimi obszarami leśnymi jest wyjątkowo bogata w gatunki. Jak wynika z informacji zamieszczonej na stronie Białowieskiego Parku Narodowego (BPN), szczególnie bogato reprezentowane są ptaki drapieżne dzienne (15 gatunków), sowy (8 gatunków), dzięcioły (8 gatunków lęgowych oraz 1 zalatujący) i ptaki pokrzewkowate (23 gatunki). Dzięki od dawna prowadzonym obserwacjom faunistycznym oraz znajomości wymagań biologicznych można stwierdzić, że skład fauny ptaków puszczy zmieniał się w czasie. Spośród ostatnio przybyłych do Puszczy Białowieskiej można wymienić pleszkę, kulczyka i dziwonię. Niestety kilka gatunków dawniej lęgowych z puszczy zniknęło: orlik grubodzioby, sokół wędrowny, sowa błotna, dzierlatka. Stan zachowania puszczańskiej fauny ptaków jest jednak z reguły oceniany jako bardzo dobry: stosunkowo mało jest ptaków obcych, niezwiązanych ze środowiskiem leśnym, mało jest też rodzimych, które wyginęły.

Królestwo dzięciołów i sów

Bogactwo obserwowanych w puszczy ptaków wynika z mieszania się tu stref lasów liściasto-mieszanych i borealnych, zróżnicowania wiekowego i gatunkowego drzewostanów oraz różnorodności siedlisk. Z broszury „Poznaj krainę żubra”, wydanej w ramach projektu „Kraina żubra – ochrona żubra w Puszczy Białowieskiej”, współfinansowanego przez Unię Europejską, można się dowiedzieć, że wśród 178 gatunków ptaków lęgowych na terenie Puszczy Białowieskiej 2/3 (135) to gatunki rodzime. Z tego w części polskiej stwierdzono gniazdowanie 153 gatunków. Dominują leśne, reprezentowane przez 90 gatunków, uzupełniają je ptaki z terenów otwartych, tj. krajobrazu rolniczego oraz odlesionych dolin rzecznych. Spośród gatunków typowo leśnych 31 to ptaki gnieżdżące się w dziuplach, w tym 16 to dziuplaki obligatoryjne, a 15 fakultatywne. Lasy Puszczy Białowieskiej obfitują w dziuple, stąd też w praktyce brak konkurencji o miejsca lęgowe. Na obszarze ochrony ścisłej BPN średnio na 10 ha znajduje się 160 dziupli. Gnieździ się tu 9 gatunków dzięciołów, tj. wszystkie znane w Polsce. Oprócz dzięcioła czarnego i dzięciołów pstrych występują tu najliczniejsze w kraju populacje dzięcioła białogrzbietego i dzięcioła trójpalczastego.

Cechą charakterystyczną puszczy jest też bogactwo ptaków drapieżnych: dziennych i nocnych (sów). Prócz myszołowa, krogulca, gołębiarza i orlika krzykliwego gnieżdżą się tu również tak rzadkie gatunki, jak bielik, gadożer oraz orzełek (ten ostatni ma w puszczy jedyne znane w Polsce miejsca gniazdowania). Z sów gnieżdżą się największy: puchacz, mniejsze: puszczyk, sowa uszata, włochatka, oraz najmniejsza (wielkości szpaka): sóweczka – ściśle związana z lasami świerkowymi pochodzenia naturalnego. Na teren Puszczy Białowieskiej zalatują uszatka błotna oraz gnieżdżący się w pobliżu wschodnich krańców kompleksu leśnego puszczyk mszarny, gatunek północny związany z rozległymi terenami bagiennymi. Do wielkich rzadkości należą mieszkańcy północy Eurazji, zalatujący sporadycznie zimą: sowa śnieżna i sowa jarzębata. Z innych rzadszych ptaków gnieżdżą się: żuraw, bocian czarny, jarząbek, zimorodek, orzechówka oraz muchołówki białoszyja i mała, a także związany z terenami rolniczymi dudek.

Kalendarz ornitologa

Bogactwo gatunków ptaków występujących w Puszczy Białowieskiej sprawia, że jest to wymarzone miejsce do obserwacji ornitologicznych. Wiedzą o tym zarówno naukowcy prowadzący liczne badania awifauny m.in. na terenie BPN, jak i ornitolodzy amatorzy, pasjonujący się podglądaniem ptaków w ich naturalnym środowisku. Mniej zaawansowani miłośnicy tzw. birdwatchingu mogą zacząć obserwacje latających mieszkańców lasów, uczestnicząc w wycieczkach z przewodnikiem (w kameralnych, zamkniętych grupach), prowadzonych w ogólnodostępnej części puszczy. Dla bardziej wymagających organizowane są wycieczki piesze ze specjalistą ornitologiem do niedostępnego bez opieki licencjonowanego przewodnika Rezerwatu Ścisłego Białowieskiego Parku Narodowego.

W lasach ogólnodostępnej części Puszczy Białowieskiej można też prowadzić samodzielnie obserwacje ptaków. Warto przedtem dowiedzieć się, kiedy i gdzie najłatwiej wypatrzeć interesujące nas gatunki skrzydlatych mieszkańców puszczy. Szczegółowe wskazówki dla obserwatora (co, gdzie i kiedy najlepiej obserwować) można znaleźć m.in. na stronie
www.ptaki.info. Chcąc np. wiosną usłyszeć i zaobserwować werblujące dzięcioły, warto przejść się ogólnie dostępnymi szlakami chociażby przez rezerwat Wysokie Bagno lub szlakiem Żebra Żubra. Dobrym miejscem do obserwacji dzięciołów jest też tzw. martwy las, czyli zalany przez bobry fragment starego drzewostanu przy szosie na zachód od Teremisek. Wiosną aktywne są też jarząbki, które łatwo napotkać na obrzeżach świerkowych borów bagiennych i podmokłych lęgów. Przy czym im wcześniej wstaniemy, tym lepiej – aktywność ptaków najwyższa będzie w godzinach porannych. Ale są też gatunki zmierzchowe, jak np. sóweczka, słonka, lelek, które mają inne pory aktywności. Warto pamiętać, że np. sóweczki czy włochatki, chociaż mają swoje ulubione biotopy, to niemal corocznie zmieniają miejsca lęgowe.

Latem ptaki są mniej aktywne i trudniejsze do zaobserwowania. Ale i w tym okresie w lesie można wypatrzeć ptasie rodziny. Późne lęgi kończą dzięcioły trójpalczaste, z młodymi spacerują jarząbki. Na obrzeżach dolin i polanach koło Podolan, Pogorzelców czy Teremisek łatwo zauważyć polujące orliki. Z kolei jesienią obserwujemy ponowny wzrost aktywności u sów. Nawet w ciągu dnia czy późnym popołudniem można wypatrzeć sóweczkę lub usłyszeć puchacza. Z polan puszczańskich można obserwować przelot ptaków drapieżnych i żurawi. Natomiast w okresie zimowym warto – jak radzi portal www.ptaki.info – wędrować dłuższymi szlakami, tak aby mieć większą szansę na spotkanie ze stadkami sikor, pełzaczy, kowalików. W pobliżu wsi pojawiają się liczni goście z północy: jemiołuszki, kwiczoły, jery, a czasem rzadsze gatunki, jak np. sowa jarzębata. Na polanach polują na norniki myszołowy włochate, a w poszukiwaniu padliny zalatują bieliki i orły przednie. Warto mieć wtedy oczy szeroko otwarte i często spoglądać w niebo.