Puszcza Białowieska, ostatni na Niżu Europejskim las naturalny o charakterze pierwotnym, przyciąga corocznie tysiące turystów przede wszystkim swoją unikatową przyrodą. Ale odwiedzając puszczę, warto też zapoznać się ze śladami wielowiekowej obecności człowieka na tym terenie, której świadectwem są liczne zabytki kultury materialnej.

Różnorodność etniczna i wyznaniowa regionu Puszczy Białowieskiej znalazła odzwierciedlenie m.in. w architekturze sakralnej. W miejscowościach położonych na skraju puszczańskich lasów można podziwiać bogato zdobione, drewniane i murowane cerkwie, kościoły i kapliczki. Interesujące są także znajdujące się przy obiektach sakralnych cmentarze różnych religii, z występującymi na niektórych z nich charakterystycznymi niebieskimi nagrobkami w kształcie koniczynki. Odwiedzając puszczańskie wsie, warto zwrócić też uwagę na zdobnictwo domów mieszkalnych, wyróżniające się wyjątkowym stylem, którego cechą charakterystyczną jest występowanie zdobionych szczytów, kolorowych okiennic i nadokienników, naroży oraz drewnianych ganków. Punktem obowiązkowym zwiedzania jest oczywiście wieś Białowieża, w której znajduje się siedziba Białowieskiego Parku Narodowego.

Perełki architektury sakralnej i drewnianej

W Białowieży z pewnością warto zobaczyć zespół drewnianych domów mieszkalnych z przełomu XIX i XX w. o charakterystycznej architekturze. Wiele z tych budynków jest dzisiaj wykorzystywanych do celów turystycznych. Turyści mogą w nich wynająć pokój i poczuć się jak letnicy z dawnych lat. W centrum wsi zwraca uwagę piętrowy budynek z czerwonej cegły. Jest to zbudowany w 1904 r. Dom Jegierski, który pierwotnie był przeznaczony dla personelu obsługującego polowania w Puszczy Białowieskiej. W budynku mieściła się też placówka poczty carskiej. Później znajdowały się tam m.in. siedziba starostwa białowieskiego oraz sądu grodzkiego, komenda powiatowej policji państwowej, a w czasie okupacji siedziba i areszt Gestapo. Obecnie w budynku nadal mieści się poczta, dom dziecka oraz pokoje gościnne Nadleśnictwa Białowieża.

Prawdziwą perełką architektury sakralnej jest cerkiew prawosławna pw. św. Mikołaja Cudotwórcy. Została ona wzniesiona pod koniec XIX w. z inicjatywy cara Aleksandra III. Pełniła rolę cerkwi carskiej. Korzystał z niej podczas pobytów w Białowieży car Mikołaj II. Cerkiew, którą wybudowano z czerwonej cegły według projektu wileńskiego architekta Pimienowa, wieńczą dwie kopuły. Najważniejszym zabytkiem tej świątyni jest ceramiczny ikonostas sprowadzony tu z Petersburga – jedyny taki zabytek w Polsce. Podczas II wojny światowej cerkiew uległa zniszczeniu, ale już od 1943 r. rozpoczęto prace remontowe. Z białowieską cerkwią łączą się też tradycje chóralne, które kultywowane są do dzisiaj.

Miłośników architektury sakralnej z pewnością zainteresuje też kościół św. Teresy od Dzieciątka Jezus. Świątynia wybudowana w pierwszej połowie XX w. według projektu Borysa Zinserlinga reprezentuje styl neorenesansowy. Budowla zwieńczona jest wieżą nawiązującą do legendarnej białej wieży zameczku myśliwskiego książąt litewskich, od której prawdopodobnie wzięła nazwę cała osada. Wnętrze kościoła zostało udekorowane porożami jeleni, korzeniami i fragmentami drzew z otaczającej ją Puszczy Białowieskiej. Do najcenniejszych elementów wyposażenia kościoła należy otoczony dużym kultem wizerunek Matki Boskiej Żyrowickiej, który stanowi kopię koronowanego w 1730 r. koroną papieską obrazu znajdującego się w prawosławnym Soborze Uspienskim w Żyrowicach na Białorusi. Zwiedzając wnętrze świątyni warto odwiedzić przepiękną kaplicę św. Huberta, patrona leśników i myśliwych.

Zabytki parku Pałacowego

Chociaż Białowieża jest niewielką wsią, to ma swoje miejsce w historii naszego kraju. Świadczy o tym chociażby najstarszy zabytek Białowieży – obelisk z piaskowca, upamiętniający polowanie Augusta III Sasa z 1752 r., usytuowany na grobli przecinającej stawy. Ślady dawnej świetności można zobaczyć też w parku Pałacowym. Park w stylu angielskim o powierzchni 50 ha został założony na przełomie XIX i XX w. wokół wznoszonej w latach 1889–1894 myśliwskiej rezydencji carów Rosji. Zaprojektował go znany polski projektant Walery Kronenberg. Głównym obiektem rezydencji był pałac carski, który spłonął w 1944 r. Ocalała jedynie tzw. brama kuchenna. Zachowały się również budynki towarzyszące niegdyś pałacowi carskiemu: Dom Zarządu, Dom Marszałkowski, Dom Jegierski, Dom Szoferów, Dom Łaźni. Z zasadzonych w parku około 200 gatunków drzew i krzewów do dzisiaj zachowało się blisko 90.
Na terenie parku znajduje się najstarszy budynek w Białowieży – drewniany dworek z 1845 r., który został wzniesiony na potrzeby gubernatora grodzieńskiego. Budynek w stylu rosyjsko-szwajcarskim położony jest w pobliżu miejsca, w którym stał dawniej dwór Augusta III Sasa. W 1860 r. podczas polowania w Puszczy Białowieskiej w budynku mieszkał car Aleksander II. Dworek wielokrotnie zmieniał swoje przeznaczenie. Urządzono w nim muzeum z wystawą poświęconą carskim polowaniom. Podczas I wojny światowej w budynku mieścił się szpital polowy. Później otworzono w nim restaurację i kasyno. W latach 80.

XX w. w dworku funkcjonowało przedszkole. W 1996 r. obiekt wyremontowano z przeznaczeniem na Ośrodek Edukacji Przyrodniczej BPN. Wchodząc do parku, warto zwrócić uwagę na gospodarczą bramę pałacową z XIX w.

Coś dla miłośników kolei

Dużą atrakcją dla miłośników jest stacja kolejowa Białowieża Towarowa. Drewniany budynek stacji został wybudowany w 1903 r. przy odgałęzieniu linii kolejowej otwartej w 1897 r. Dzięki niemu do Dworu Carskiego mógł wygodnie dojechać car Mikołaj II. W okresie międzywojennym pociągami na polowania do puszczy przyjeżdżali m.in. Ignacy Mościcki, Józef Beck oraz Herman Goering. Obecnie w budynku działa elegancka restauracja. W Białowieży warto też odwiedzić Skansen Architektury Drewnianej Ludności Ruskiej Podlasia, gdzie zobaczyć można architekturę ludową z przedpola puszczy: drewniane wiatraki, stare chaty i kapliczkę oraz barcie i ule kłodowe.